Fikri ve Sınai Mülkiyet Hakları kapsamında eser sahibi, fikri emeğiyle bir eseri meydana getiren kişidir. Türk hukukunda bu tanım, 5846 sayılı Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (FSEK) ile düzenlenmiştir. FSEK’in 8. maddesine göre, eser sahibi, eseri meydana getiren kişi olarak tanımlanır.
Eser sahibi, eserin yaratılması sırasında özgün ve yaratıcı bir katkıda bulunarak, onun şekillenmesini sağlayan kişidir.
Eser Sahipliği İçin Gereken Şartlar
- Fikri Çaba: Eser sahibi, eseri yaratmak için zihinsel emek harcamalıdır.
- Özgünlük (Hususiyet): Eser, sahibinin kişisel ve özgün katkısını yansıtmalıdır.
- Somutlaşma: Fikir, belirli bir biçimde ifade edilerek somut bir eser haline getirilmiş olmalıdır.
- Şekillenme: Eser, sahibinin yaratıcı süreci sonucunda tamamlanmış olmalıdır.
Eser Sahibi Türleri
1. Tek Eser Sahibi
Bir eseri tek başına meydana getiren kişi, o eserin sahibidir.
- Örnekler:
- Orhan Pamuk, yazdığı "Masumiyet Müzesi" kitabının eser sahibidir.
- Ludwig van Beethoven, bestelediği 9. Senfoni müzik eserinin sahibidir.
- Leonardo da Vinci, yaptığı "Mona Lisa" tablosunun eser sahibidir.
2. Birden Fazla Eser Sahibi (Ortaklık)
Bir eseri birden fazla kişi birlikte meydana getirmişse, eser sahipliği ortak olur.
- Örnekler:
- Paul McCartney ve John Lennon, birlikte besteledikleri şarkıların ortak eser sahipleridir.
- Bir sinema filmi, senarist, yönetmen, müzisyen ve diğer yaratıcıların katkısıyla ortaya çıkmışsa, bu kişiler filmin farklı bölümlerinin eser sahipleridir.
3. İşlenmiş Eser Sahibinin Durumu
Bir kişi, mevcut bir eserden faydalanarak yeni bir eser meydana getirmişse (örneğin, çeviri, uyarlama, düzenleme), işlenmiş eserin sahibi, bu yeni eseri meydana getiren kişidir. Ancak, orijinal eser sahibinin hakları saklıdır.
- Örnekler:
- Tolstoy’un "Anna Karenina" romanını Türkçeye çeviren kişi, çeviri eser sahibidir.
- Bir müzik eserini yeniden düzenleyen (remix yapan) kişi, düzenlemenin eser sahibidir.
4. Hizmet Sözleşmesi Çerçevesinde Eser Sahibi
Bir kişi, bir şirket veya kurum için eser meydana getirmişse, eserin manevi hakları genelde eser sahibine aitken, mali haklar işverene devredilmiş olabilir.
- Örnekler:
- Bir grafik tasarımcı, bir şirket için tasarladığı logonun mali haklarını şirkete devretmiş olabilir.
- Bir yazılım geliştirici, bir firma için yazdığı kodun manevi haklarına sahipken, mali haklar işverene ait olabilir.
5. Bağımsız Eser Sahipliği
Birden fazla kişinin katkıda bulunduğu bir eserde, her bir kişi kendi katkısının eser sahibidir.
- Örnekler:
- Bir ansiklopedide farklı yazarlar tarafından yazılan makalelerin her biri, ilgili yazarın eseridir.
- Bir dergide yayınlanan her bir makale, yazan kişiye aittir.
6. Mirasçılar ve Halefler
Eser sahibinin vefatından sonra, eser üzerindeki mali haklar mirasçılarına geçer.
- Örnekler:
- Mozart’ın ölümünden sonra, eserlerinin mali hakları mirasçılarına intikal etmiştir.
- Bir fotoğraf sanatçısının arşivi, mirasçıları tarafından kullanılabilir.
Eser Sahibi ve Hakları
Manevi Haklar:
- Adın Belirtilmesi Hakkı: Eser sahibinin adı eserde belirtilmelidir.
- Eserin Değiştirilmesini Engelleme Hakkı: Eser sahibinin izni olmadan eser üzerinde değişiklik yapılamaz.
- Eserin Kamuya Sunulma Şekli: Eser, sahibinin rızasıyla kamuya sunulmalıdır.
Mali Haklar:
- Çoğaltma Hakkı: Eserin kopyalarının üretilmesi ve satılması hakkı.
- Yayma Hakkı: Eserin dağıtımı ve ticari kullanımı.
- İşleme Hakkı: Eserin başka bir forma dönüştürülmesi (örneğin, kitaplardan film yapılması).
- Temsil Hakkı: Eserin kamuya açık bir şekilde icra edilmesi.
Sonuç
Fikri ve Sınai Mülkiyet Hukuku bağlamında eser sahibi, eseri meydana getiren yaratıcısıdır ve hem manevi hem de mali haklara sahiptir. Bu haklar, eserin sahibinin yaratıcılığını korumak ve ekonomik olarak ödüllendirilmesini sağlamak için önemli bir yere sahiptir. Eser sahibinin hakları, toplumun kültürel, sanatsal ve bilimsel üretimini teşvik eden hukuki bir temele dayanır.
